প্ৰাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা – ভাৰতবৰ্ষৰ মধ্যযুগীয় শিক্ষা ব্যৱস্থা 2023

প্ৰাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা। ভাৰতবৰ্ষৰ মধ্যযুগীয় শিক্ষা ব্যৱস্থা বুলি কলে ষষ্ঠ শতিকাৰ পৰা ষোল্ল শতিকাৰ ভিতৰৰ সময়খিনিৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাকে বুজা যায়। ভাৰতবৰ্ষৰ ইতিহাসত এই সময়চোৱা আছিল প্ৰৱল বৈদেশিক আক্ৰমনৰ সময়।

বৃহৎ সংখ্যক বৈদেশিক শক্তিয়ে এই  যুগত ভাৰতবৰ্ষ আক্ৰমণ কৰিছিল। 1000 খ্ৰীঃত মেহমুদ গজনৱীয়ে ভাৰত আক্ৰমন কৰি দখল কৰিছিল, আৰু পিছলৈ মুছলমান নেতাসকলে ভাৰতত তেওঁলোকৰ স্থায়ী সাম্ৰাজ্য স্থাপন কৰে, তেওঁলোকে শিক্ষাৰ এক নতুন ব্যৱস্থাৰ আৰম্ভনি কৰে।

ফলত প্ৰাচীন শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ আমূল পৰিৱৰ্তন হবলৈ আৰম্ভ কৰে। আৰৱ আৰু তুৰ্কীসকলৰ সংস্কৃতি, পৰম্পৰা আদি সম্পূৰ্ণ পৃথক আছিল।ফলত দ্ৰুত গতিত সমাজৰ পৰিৱৰ্তন হবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

আটাইতকৈ উল্লেখযোগ্য পৰিৱৰ্তন ঘটিল ইছলামিক আৰ্হিত শিক্ষা প্ৰদান, যি অতীজৰ বৌদ্ধ আৰু ব্ৰাহ্মনিক শিক্ষা ব্যৱস্থাতকৈ বহু পৃথক আছিল। মধ্যযুগীয় শিক্ষা ব্যৱস্থাই মুখ্যতঃ ইছলামিক আৰু মোগল ব্যৱস্থাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছিল।

মধ্যযুগীয় শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ লক্ষ্য

মধ্যযুগত শিক্ষাৰ মূল উদ্দেশ্য আছিল জ্ঞানৰ প্ৰসাৰ আৰু ইছলাম ধৰ্ম প্ৰচাৰ কৰা। কিন্তু মূখ্য উদ্দেশ্য আছিল ইছলামিক শিক্ষা ইয়াৰ নীতি আদৰ্শ আৰু পৰম্পৰা সমূহ ভাৰতীয় সামাজত বিয়পাই দিয়া। শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ উদ্দেশ্য আছিল মানুহক ধৰ্মীয়কৰন কৰি তোলা।

মধ্যযুগীয় শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ বিশেষত্বসমূহ

ইচলামিক শাসকসকলে শিক্ষাৰ প্ৰসাৰ আৰু প্ৰচাৰত সহায় কৰিছিল। তেওঁলোকে বিভিন্ন শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠান সমূহ স্থাপনত সহায় কৰিছিল আৰু পুঁজিৰ যোগান ধৰিছিল।

ধনীক শ্ৰেনীৰ জমিদাৰসকলেও শিক্ষন প্ৰতিষ্ঠানৰ বিকাশত কিছু পৰিমানে সহায় কৰিছিল। শিক্ষানুষ্ঠানৰ পৰিচালনাৰ ওপৰত শাসকসকলৰ কোনো নিয়ন্ত্ৰণ নাছিল।

শিক্ষক ছাত্ৰৰ সম্পৰ্কও বৌদ্ধ আৰু ব্ৰাহ্মনিক যুগৰ দৰে মধুৰ আছিল, যদিও সেই সময়ত শিক্ষাৰ্থীসকলে তেওঁলোকৰ শিক্ষকসকলৰ সৈতে বাস কৰা নাছিল। শিক্ষকসকলৰ শিকা আৰু শিকোৱাৰ ক্ষেত্ৰত আগ্ৰহী আছিল, সেই সময়ত শিক্ষকসকলে শিক্ষাৰ্থীসকলক ব্যক্তিগতভাৱে শিকোৱাত অভ্যস্ত আছিল।

মধ্যযুগীয় শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ পাঠ্যক্ৰম

মধ্যযুগৰ সময়ছোৱাত শিক্ষাব্যৱস্থাৰ ভিতৰত কিতাপ নাছিল। শিক্ষাৰ্থীজনক আৰম্ভণিৰে পৰা শিকোৱাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল প্ৰথম বৰ্ণ মালাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি পিছত শব্দ আৰু বাক্য ৰ শিক্ষা প্ৰদান কৰা হয়।মধ্যযুগৰ শিক্ষাৰ আটাইতকৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ বিষয় আছিল কেলিগ্ৰাফী আৰু ব্যাকৰণ।

শিক্ষাৰ্থীসকলে “পাহাৰা” (সংখ্যাৰ গুণিতক) শিকিছিল, আৰু লগতে তেওঁলোকে শিকাৰ সময়ত মনত ৰাখিবলৈ যত্ন কৰিছিল।শিক্ষাদানৰ মূল ভাষা আছিল আৰবী আৰু পাৰ্চী। চৰকাৰী উচ্চ পদৱী লাভ কৰিবৰ বাবে আৰৱী আৰু পাৰ্চী ভাষা অত্যন্ত দৰকাৰী আছিল। কোৰাণৰ পঠন বাধ্যতামূলক কৰা হৈছিল, শিক্ষাৰ্থীসকলে মনোযোগেৰে হৃদয়ংগম কৰি কোৰাণ শিকিছিল।

প্ৰাৰম্ভিক বয়সৰ শিক্ষাৰ্থীসকলক কোৰাণৰ প্ৰথম ১৩ টা অধ্যায় কবিতা হিচাপে আবৃত্তি কৰিবলৈ শিকোৱা হৈছিল।ইবন ছিনা নামৰ এগৰাকী ইছলামীক পাৰ্চী পণ্ডিত আৰু এগৰাকী শিক্ষকে লিখিছে যে ১৪ বছৰ বয়সৰ শিক্ষাৰ্থীসকলক উচ্চ-শিক্ষাৰ বাবে তেওঁলোকৰ প্ৰিয় বিকল্প বিষয় বাছনি কৰাৰ সুবিধা প্ৰদান কৰিছিল।

উদাহৰণ স্বৰূপে পঢ়া, শাৰীৰিক দক্ষতা, সাহিত্য, ঔষধ, জ্যামিতি, বাণিজ্য আৰু বাণিজ্য। মধ্যযুগত দুটা প্ৰকাৰৰ শিক্ষা আছিল প্ৰথমটো হ’ল ধৰ্মনিৰপেক্ষ আৰু আনটো হ’ল ধৰ্মীয়।

ধৰ্মীয় শিক্ষাত কোৰাণ, মহম্মদ আৰু ইছলামিক আইন আৰু ইছলামিক আদিৰ শিক্ষা দিয়া হৈছিল। ধৰ্মনিৰপেক্ষ শিক্ষাত আৰবী সাহিত্য, ব্যাকৰণ, ইতিহাস, দৰ্শন, গণিত, ভূগোল, ৰাজনীতি, অৰ্থনীতি, গ্ৰীক ভাষা আৰু কৃষিৰ অধ্যয়ন অন্তৰ্ভুক্ত আছিল।

শিক্ষাৰ পদ্ধতি

মধ্যযুগৰ শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ পদ্ধতি আছিল সুকীয়া।শিক্ষক সকল ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বুদ্ধি আৰু সক্ষমতাৰ অনুসৰি শিক্ষা প্ৰদান কৰাৰ পক্ষপাতি আছিল। মধ্যযুগৰ শিক্ষাদান মৌখিক, আলোচনা আবৃত্তি আৰু যুক্তি আদি পদ্ধতিৰ দ্বাৰা দিয়া হৈছিল।

সম্ৰাট আকবৰে শিক্ষাৰ্থীসকলক পঢ়া আৰু লিখাত অধিক গুৰুত্ব দিবলৈ আৰু পুৰণি লিখনি সমূহৰ সংস্কাৰ কৰিবলৈ উৎসাহিত কৰিছিল।

তেওঁ শিক্ষা ব্যৱস্থাটো প্ৰণালীবদ্ধ হোৱাটো বিচাৰিছিল আৰু শিক্ষকসকলক প্ৰথমে বৰ্ণমালাৰ জ্ঞান, তাৰ পিছত শব্দ-জ্ঞান, আৰু তাৰ পিছত বাক্য গঠনৰ বিষয়ে শিকাবলৈ পৰামৰ্শ দিছিল।

ব্যৱহাৰিক শিক্ষাৰ ওপৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল শিক্ষাৰ্থীসকলৰ বাবে কোনো অৰ্ধ-বাৰ্ষিক বা বাৰ্ষিক পৰীক্ষা নিৰ্ধাৰণ কৰা হোৱা নাছিল, কিন্তু শিক্ষাৰ্থীসকলক জীৱনৰ ব্যৱহাৰিক পৰিস্থিতিৰ ওপৰত আধাৰিত কৰি মূল্যাঙ্কন কৰা হৈছিল।

শিক্ষানুষ্ঠানসমূহ

মাকতাবচ-মাকতাবচ, সাধাৰণ লোকৰ সন্তানৰ বাবে প্ৰাথমিক শিক্ষাৰ কেন্দ্ৰ আছিল। ধৰ্মীয় শিক্ষাৰ লগতে শিক্ষাৰ্থীসকলক পঢ়া, লিখা আৰু গাণিতিক বিষয়বোৰো শিকোৱা হৈছিল।

তেওঁলোকক পাৰ্চী ৰোমান্টিক সাহিত্যও শিকোৱা হৈছিল। উদাহৰণ স্বৰূপে, লয়লা-মজনু, ইউছুফ-জুলেখা আদি। ব্যৱহাৰিক শিক্ষাৰ লগতে, পত্ৰ লিখাৰ আবেদন, আৰু একাউণ্টেন্সি বিষয়ও মাকটাবচত শিকোৱা হৈছিল।

মাদ্ৰাছাসমূহ- মাকতাবচত প্ৰাথমিক শিক্ষা সম্পূৰ্ণ কৰাৰ পিছত, শিক্ষাৰ্থীসকলক উচ্চ শিক্ষাৰ বাবে মাদ্ৰাচালৈ প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল। মাদ্ৰাচা উচ্চ শিক্ষাৰ কেন্দ্ৰ আছিল।

সম্ৰাট আকবৰে মধ্যযুগৰ শিক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত উল্লেখযোগ্য বিকাশ সাধন কৰিছিল। ধৰ্মীয় আৰু ব্যৱহাৰিক শিক্ষাৰ লগতে আকবৰে ইছলামধৰ্মৰ পৰম্পৰা বন্ধ কৰি বহুতো মাদ্ৰাছাত হিন্দু ধৰ্ম আৰু দৰ্শন শিকোৱাৰ নিৰ্দেশ দিয়ে।

ঔষধ, ইতিহাস, ভূগোল, অৰ্থনীতি, ৰাজনীতি বিজ্ঞান, জ্যোতিষ, দৰ্শন আৰু গণিতৰ দৰে বিষয়বোৰ মাদৰচাচত শিকোৱা হৈছিল। আকবৰে সংস্কৃত শিক্ষাৰ্থীসকলৰ বাবে বেদান্ত, ন্যায়শাস্ত্ৰ আৰু পতঞ্জলিৰ দৰে বিষয় বাধ্যতামূলক কৰি তুলিছিল।

গুৰুত্বপূৰ্ণ শৈশিক কেন্দ্ৰ

দিল্লী: নাছিৰুদ্দিন নামৰ এজন ব্যক্তিয়ে চিৰাজ আল্লাউদ্দিন খিলজীৰ শাসনকালত মাদাৰচা-ই-নাছিৰিয়া প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল আৰু সেইবোৰত শিক্ষক নিয়োগ কৰিছিল।

মোগল সম্ৰাট হুমায়ুনে দিল্লীত জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান আৰু ভূগোলৰ বহুতো ডাঙৰ প্ৰতিষ্ঠান স্থাপন কৰিছিল। তেওঁ আৰৱী, পাৰ্চী, ব্যাকৰণ, দৰ্শন আৰু জ্যোতিৰ্বিজ্ঞানৰ দৰে বিষয়বোৰ শিকোৱা প্ৰতিষ্ঠানসমূহো প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল।

আগ্ৰা: চিকান্দাৰ লোডিয়ে আগ্ৰাত বহুতো মাদ্ৰাচা আৰু মকতাব স্থাপন কৰিছিল আৰু আন দেশৰ বহুতো শিক্ষাৰ্থীক আহি অধ্যয়ন কৰিবলৈ আকৰ্ষিত কৰিছিল। আকবৰে আগ্ৰাক সংস্কৃতি, সূক্ষ্ম কলা আৰু কাৰুশিল্পৰ কেন্দ্ৰ কৰি তুলিছিল।

জৌনপুৰ: শ্বেৰ শ্বাহ চুৰীয়ে জৌনপুৰ চহৰৰ এটা শিক্ষাপ্ৰতিষ্ঠানত শিক্ষা সম্পূৰ্ণ কৰিছিল। শিক্ষাদানৰ মুখ্য বিষয় আছিল ৰাজনীতি বিজ্ঞান, যুদ্ধ, ইতিহাস আৰু দৰ্শন।পাছলৈ ইব্ৰাহিম চাৰ্কীয়ে জৌনপুৰত বহুতো মাদ্ৰাচা স্থাপন কৰিছিল।

বিদাৰ: মহম্মদ গাৱানে এই চহৰখনত মাদ্ৰাচা আৰু মাকতাব স্থাপন কৰিছিল আৰু ই শিক্ষাৰ বিখ্যাত কেন্দ্ৰ হৈ পৰিছিল। চহৰখনত এটা পুথিভঁৰাল আছে য’ত ইছলামিক ধৰ্মতত্ত্ব, সংস্কৃতি, দৰ্শন, চিকিৎসা বিজ্ঞান, জ্যোতিৰ্বিজ্ঞান, ইতিহাস আৰু কৃষিৰ দৰে বিষয়ৰ ওপৰত 3000 খন কিতাপ আছে।

প্ৰাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা সুবিধাসমূহ

ব্যৱহাৰিক শিক্ষাক অধিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল, শিক্ষাৰ্থী আৰু শিক্ষকৰ সম্পৰ্ক ভাল আছিল। শিক্ষাৰ্থীসকলক মৌলিক বিষয়ৰ পৰা শিকোৱা হৈছিল আৰু শাসকসকলেও শিক্ষাৰ বিকাশত সমৰ্থন কৰিছিল।

প্ৰাচীন ভাৰতীয় শিক্ষা অসুবিধাসমূহ

ধৰ্মীয় আৰু ইছলামিক শিক্ষাক অধিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছিল।

ছাত্ৰসকলে কেৱল নেতা হোৱাত বেছি গুৰুত্ব দিয়া দেখা গৈছিল যাতে ক্ষমতা আহৰণ কৰিব পাৰে।

FAQ–